Bên cạnh bánh dày, bánh chưng là hương vị không thể thiếu trong mâm cỗ ngày Tết ở Việt Nam. Mỗi dịp xuân về, hầu hết gia đình đều quây quần gói bánh chưng và cố gắng kịp hoàn tất món ẩm thực độc đáo này trước 30 Tết. Khoảng thời gian cả nhà chờ bánh chín bên bếp lửa hồng cũng là những phút giây linh thiêng, ấm áp để gợi nhắc nhiều câu chuyện đẹp trong năm.

Trong tâm thức của người Việt, bánh chưng có vị thế nguồn cội văn hóa đặc biệt. Chiếc bánh được gói bằng lá dong với hình vuông nhỏ nhắn không đơn thuần là một món ăn mà còn trở thành nét đẹp văn hóa của những người con đất Việt. Hương vị giản dị này gắn liền với truyền thuyết dân tộc lâu đời và mang nhiều ý nghĩa sâu xa về vũ trụ, nhân sinh.

Hương vị của đất trời

Bánh chưng là loại bánh duy nhất có lịch sử lâu đời trong ẩm thực truyền thống Việt Nam còn được sử sách nhắc lại. Theo cuốn Lĩnh Nam Chích Quái, mục Truyện bánh chưng chép rằng vua Hùng thứ 6 sau khi phá xong giặc Ân, mới hội họp các vị quan Lang, công tử lại mà bảo rằng: “Đứa nào làm vừa lòng ta, cuối năm đem trân cam mỹ vị đến dâng cúng Tiên Vương cho tròn đạo hiếu thì ta sẽ truyền ngôi cho”.

Các vị quan Lang thi nhau lên rừng, xuống biển tìm châu ngọc và các sản vật quý làm lễ vật. Duy chỉ có Lang Liêu, vị công tử thứ 18, nghèo khó nhất trong các vị quan Lang, không tìm được sản vật quý hiếm. Chàng nằm mơ thấy thần nhân mách bảo nên đã dùng những nông sản thường ngày gồm gạo nếp, đỗ xanh, thịt lợn và lá dong để tạo ra bánh chưng, bánh dày làm lễ vật.

Bánh chưng được tạo ra từ những nguyên liệu truyền thống gồm gạo nếp, đỗ xanh, thịt lợn và lá dong. Ảnh: Lê Huy Hoàng Hải.

Chiếc bánh dày có hình tròn tượng trưng cho trời và bánh chưng có hình vuông tượng trưng cho đất. Lá xanh bọc ở ngoài và nhân bên trong ruột tượng trưng cho công ơn sinh thành, tình cha mẹ luôn yêu thương và đùm bọc con cái. 2 món bánh dâng lên hợp ý vua Hùng, Lang Liêu được truyền ngôi. Từ đó, bánh chưng, bánh dày trở thành lễ vật không thể thiếu trong các nghi thức thờ cúng tổ tiên và các dịp lễ Tết. Món ăn cũng thể hiện tấm lòng uống nước nhớ nguồn của nhân dân ta. Đồng thời, hương vị bánh cũng thay lời nhấn mạnh tầm quan trọng của cây lúa và thiên nhiên trong nền văn hoá lúa nước.

Chiếc bánh gói trọn yêu thương

Bánh chưng vốn mang trong mình ý nghĩa thiêng liêng, cao quý. Do đó, món ăn này cũng đòi hỏi ở người làm sự kiên nhẫn, tỉ mỉ. Bánh muốn ngon thì người chế biến phải chuẩn bị nguyên liệu thật chu đáo. Gạo nếp phải lựa loại hạt dài, chắc mẩy, to đều và thơm mới. Đậu xanh cần được tách vỏ, màu vàng óng. Thịt heo phải có cả nạc và mỡ để khi bánh chín, phần mỡ sẽ quyện với phần nạc mềm tạo độ béo, dẻo và thơm ngon. Lá dong lựa chọn phải có màu xanh mướt, bản to và đều nhau. Ở một số địa phương, lá gói bánh cũng có thể thay thế bằng lá chuối.

Người làm phải đặt tình yêu của mình vào chiếc bánh mới có thể tạo hình vuông vắn, đẹp mắt. Ảnh: Hữu Thiện.

Gói bánh chưng tuy không quá khó, song người làm phải thực sự đặt tình yêu của mình vào mỗi chiếc bánh mới có thể tạo hình vuông vắn, đẹp mắt. Bánh cần được buộc bằng lạt hoặc dây kỹ lưỡng để nước không ngấm vào trong. Tuy nhiên, những người làm bánh chưng lành nghề cho biết bạn không nên nén quá chặt vì khi nấu, nếp trong bánh sẽ còn nở ra thêm. Họ cũng bật mí rằng sau khi gói xong, bánh phải luộc ngay thì mới có màu xanh nguyên.

Thời gian nấu bánh chưng có thể hơn 10 tiếng đồng hồ. Trong những phút giây ấm áp trông chờ nồi bánh, cả nhà sum họp và sẻ chia cho nhau muôn kỷ niệm diễn ra suốt một năm bận rộn. Cũng từ đây, chiếc bánh chưng không chỉ gói ghém các nguyên liệu truyền thống để tạo nên hương vị dân tộc mà còn kèm theo dư vị yêu thương, tình cảm thuận hòa của mỗi thành viên trong gia đình.

Dấu ấn ẩm thực ngày Tết của dân tộc

Tết chẳng thể là Tết nếu thiếu bánh chưng xanh. Các Vua Hùng từng ví hạt gạo, nguyên liệu chính tạo nên món bánh truyền thống này, như hạt ngọc của trời đất ban cho con người. Hạt gạo tinh khiết và an lành hơn bất kỳ sơn hào hải vị nào. Bánh chưng có thể được ăn kèm củ kiệu, dưa muối hoặc chấm nước mắm để làm tăng sự đậm đà. Thức bánh độc đáo này cũng nhờ vậy mà tồn tại một cách kỳ diệu suốt từ thời Hùng Vương đến nay. Món ăn trở thành dấu ấn ẩm thực của dân tộc, tạo nên phong vị ngày Tết quê nhà.

Bánh chưng trở thành một món ăn mang dấu ấn ẩm thực của dân tộc, tạo nên phong vị ngày Tết Việt Nam. Ảnh: Hữu Thiện.

Hàng năm, các hội thi nấu bánh chưng thường được tổ chức, mang không khí Tết đến gần hơn với mỗi người, nhất là lớp trẻ. Ngoài ra, hình ảnh gói bánh chưng dịp năm mới cũng tạo sức hút với khách nước ngoài.

Vào dịp Tết 2019, nhiều du khách quốc tế đã hội tụ tại Mũi Né (Phan Thiết, Bình Thuận) để tham dự lễ hội bánh chưng với loạt trải nghiệm thú vị. Hầu hết họ đều hào hứng khi có cơ hội tận tay làm chiếc bánh truyền thống trong dịp đón Tết Âm lịch tại Việt Nam.

Du khách quốc tế hào hứng khi có cơ hội trải nghiệm làm bánh chưng. Ảnh: Khang Trần.

Ngày nay, bánh chưng đã được bày bán sẵn ở nhiều nơi. Tuy nhiên, nhiều gia đình vẫn giữ truyền thống sum họp gói bánh vào những ngày giáp Tết. Những chiếc bánh chưng tự gói vì thế mà thơm ngon, đậm đà và ý nghĩa hơn. Tục gói bánh chưng ngày Tết cũng trở thành một nét văn hóa ẩm thực độc đáo, góp phần làm đẹp hình ảnh Việt trong mắt bạn bè quốc tế.